Kutadgu Bilig: Mutluluk Veren Bilgi

Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları arasında, Ayşegül Çakan çevirisiynen ilk kez 2015 yılında çıkarılan “Kutadgu Bilig”, 2020 yılında dokuzuncu baskısı yapılacak denli ilgi gören bir yapıt.

Türkçenin söyleyiş güzelliğini doyasıya sergileyen çeviriyle Kutadgu Bilig, içeriği aktarmadaki başarısından öte, Balasagunlu Yusuf’un coşkun tartım duygusunu okura yansıtma gücünü de yakalamış bir çeviri.

Hasan Âli Yücel Klasikleri Dizisinde yer alan yapıt, Kutadgu Bilig’in, Fergana nüshasından günümüz Türkçesine çevirilmiş.

Agop Dilaçar’ın “Kutadgu Bilig İncelemesi”nde, Fergana nüshası, Viyana ve Kahire nüshasından daha yetkindir diye tanımlanıyor: “Fergana nüshası, 445 sayfalık, 6095 beyitlik Arap harfleri ile yazılıdır. 1914’de Zeki Velidi (Togan, 1891-1970), bunu Türkistan’ın Fergana ilinin Nemengâh şehrinde bulmuş ve onu Ruslara tanıtmıştır. Bu elyazması bir aralık ortadan yok olduktan sonra, 1924’te Buharalı Öğretmen Fitnat tarafından yine bulunmuş ve bir yazı ile Taşkent’te bir kez daha tanıtılmıştır. 1934 yılında Sovyet Bilimler Akademisi bu yazmanın fotokopisini Türk Dil Kurumuna armağan etmiş, Kurum da bunun tıpkı basımını 1943’te yayımlamıştır (24 + 447 s.). Bu yazma şimdi Taşkent’te bulunmaktadır.”

Kutadgu Bilig’in “En yetkin” nüshasını günümüz Türkçesine çeviren Ayşegül Çakan, dokuzuncu basımın sunuş yazısında, altı başlık altında topladığı ayrıntılı açıklamalarla, içerik ve izlediği yöntemi okurla paylaşıyor.

Kutadgu Bilig ve Yusuf Has Hacip

Kutadgu Bilig Türklerinin İslamiyeti kabul etmesinden sonra yazılmış ilk eserlerden biridir. Uygur alfabesi ve Uygur Türkçesiyle mesnevi tarzında yazılan eser, edebî değerinin yanı sıra dönemin yaşayışını, değerlerini ve İslam öncesi Orta Asya Türk kültürünün ayrıntılarını yansıttığı için de önemlidir.

Kutadgu Bilig’in yazarı Yusuf Has Hacip (Balasagunlu Yusuf) 11. yüzyılda Karahanlılar döneminde yaşamış, aruz ölçüsüyle yazdığı eserini 1070 yılında Karahanlı hükümdarı Ulu Buğra Han’a sunmuş ve has haciplik ünvanıyla ödüllendirilmiştir.

Yusuf Has Hacip eserini doğduğu Balasagun’da (Kırgızistan) yazmaya başlamış, Kaşgar’da (Doğu Türkistan) tamamlamıştır. Kitab-ı Divan-ı lügati’t-Türk’le (1072) aynı dönemde yazılmış olan Kutadgu Bilig’in elyazması üç nüshası günümüze kadar ulaşabilmiştir.

Orhun Yazıtları, Divan-ı Lügati’t-Türk ve Kutadgu Bilig Türk edebiyatının üç büyük yazılı anıtı olarak tanımlanmıştır. Bu yönüyle Kutadgu Bilig edebiyat tarihimizin en önemli yapıtları arasındadır.

Kutadgu Bilig’in Anlamı

Metin’de bir çok yerde “kut” sözcüğü, dönemin Türkçesinde “Tanrı tarafından onanmış mutluluk, şans, talih ve devlet” anlamlarında kullanılmıştır. “Kutadgu Bilig” ise en dar anlamıyla “Mutluluk Veren Bilgi” biçiminde açıklanabilir. Eser insana her iki dünyada kutlu olmak için gerekli olan yolu göstermek amacıyla kaleme alınmıştır. Aruzun “faûl’ün, faûl’ün, faûl’ün, faûl” kalıbıyla yazılmış 6645 beyit’ten oluşan eserde yazar kimi beyitlerin uyaklarını dörtlük olarak düzenlemiş, çeşitli ses ve söz oyunlarına ve aliterasyonlara yer vermiştir.

Kutadgu Bilig’in Konusu

Kutadgu Bilig’de dört karakter üzerinden dört kavram anlatılır:

Kün-Toğdı ilig (Gündoğdu, Hakan): Köni törü, doğru töre, doğru yasayı, adaleti simgeler.

Ay-Toldı (Dolunay, vezir): Mutluluğu, talihi, devleti simgeler.

Ögdülmiş (Övülmüş, vezirin oğlu): Aklı simgeler, adı aklın her zaman ölmüş olmasından gelir.

Odgurmış (Uyanmış, vezirin akrabası): Akibeti, yaşamın sonunu simgelediği yazar tarafından belirtilir.

Kutadgu Bilig bu dört kişi arasında geçen konuşmalar ve olaylarla devleti yönetenlerde bulunması gereken nitelikleri birey, toplum, devlet ilişkilerinin nasıl düzenleneceğini öyküleyerek aktarır. Eski Türk geleneğinin toplumsal değerlerine uygun olarak iyiliği, erdemi ve akılcı öğütlerken insan yaşamının anlamı ve insanın toplumsal sorumlulukları üzerinde de durur.

Kutadgu Bilig’in Bölümleri

Kutadgu Bilig 1. Mensur Mukaddime, 2. Manzum Mukaddime, 3. Bapların Fihristi, 4. Asıl Metin, 5. Ekleme Üç Kısa Bölüm’den oluşmaktadır.

İlk bölüm kim tarafından eklendiği bilinmeyen bir düzyazı giriş, ikinci bölüm yine yazarı bilinmeyen 77 beyitlik manzum giriştir. Üçüncü bölüm asıl metinle bire bir örtüşmese de bölümlerin dizini olarak düzenlenmiştir. Kutadgu Bilig’in asıl metni dördüncü bölümde yer alır, sonradan eklenmiş üç kısa bölümle eser sona erer.

Kutadgu Bilig’in Nüshaları

Eserin üç elyazması kopyası vardır. Biri Uygur, diğer ikisi Arap harfleri ile istinsah edilmiştir. Ancak her iki istinsahta metne eklemeler yapıldığı düşünülmektedir.

Viyana nüshası: 1439’da Herat şehrinde yazılmıştır. Arap harflerinden Uygur yazısına aktarılmıştır. Herat’tan Tokat’a, oradan da İstanbul’a getirilmiş, Avusturyalı tarihçi Hammer tarafından satın alınarak Viyana Ulusal Kütüphanesi’ne verilmiştir.

Kahire (Mısır) nüshası: Arap harfleriyle yazılmış bu nüsha 1896 yılında Kahire Hidiv Kütüphanesi’nin mahzeninde bulunmuştur. Yazıldığı tarih belli değildir.

Fergana nüshası: Eldeki nüshalarının en önemlisidir. 1914 yılında Zeki Velidi Togan tarafından Türkistan’ın Fergana kentinde bulunmuştur. Bugün Taşkent’te olan Fergana nüshası Arap harfleriyle kopya edilmiştir. 12. yüzyılda yazıldığı tahmin edilmektedir.

Türk dil kurumu bu nüshaların 1942 ve 1943 yıllarında tıpkıbasımlarını yapmış, 1947’de Reşit Rahmeti Arat’ın her üç nüshayı karşılaştırarak hazırladığı çevriyazı ve eleştirilel metin, 1959’da da Türkçe düzyazı çevirisi yayınlanmıştır.

Bu Çalışmada İzlenilen Yöntem

Eser, Fergana nüshasının tıpkı basımındaki özgün metin esas alınarak günümüz diline manzum olarak çevrildi. Aruz ölçüsüyle yazılmış olan metin, serbest vezinle, uyaklı, dizelerin ses değerleri ve söz dizimine uygunluk gözetilerek günümüz türkçesine aktarıldı.

Çeviride ana metindeki anlam öne alınarak yazarın aktarmak istedikleri, metnin şiirselliğine uygun olarak verilmeye çalışıldı.

Türkçe’nin günümüze gelebilmiş yazılı ilk eserlerinden biri olduğu için o dönem kullanılan ve günümüzde de kullanmakta olduğumuz bazı sözcükler ve bileşik fiiller özellikle olduğu gibi bırakıldı. Okumanın akışını bozmamak için sözlükçe oluşturmak yerine açıklamalar dipnotlarla verildi.

Kutadgu Bilig üzerine değerli incelemeler yapmış iki dil bilimcinin, Prof. Dr. Reşit Rahmeti Arat ile Agop Dilaçar’ın eserleri de bu çalışmada yol gösterici oldu. “