Yer Titredi; Aşkabat Depremi

Yer titremesi, Türkmencede depremin karşılığıdır. Aynı hadise, Türkçenin iki ayrı şivesinde farklı iki sözle ifade edilmesine karşın, hem depremin ve hem de yer titremesinin sonucu, Türkçenin tüm şive ve lehçelerinde aynı sözle anlamlandırılır. Bu söz, çaresizliğin tek çare olduğu anda, hissedilenlerin ortak adıdır. Yani gidenin de kalanın da tattığı o tarifsiz acıdır.

Türkmenler arasında bu acıyı yüreğinde duymayan kimse hemen hemen yok gibidir. Zira Sovyetler adına cephelere sürüklendikleri 2. Dünya Savaşı’nın yaralarını henüz sardıkları bir dönemde, Aşkabat bu kez depremle yıkılır.

İstila öncesinde kendi halinde küçük bir yerleşim yeri olan kentin mimari dokusunu değiştiren Ruslar, bölgenin fay hatları üzerinde olmasına aldırmadan gösterişli binalar yapmaya başlar. Zaman zaman yaşanan küçük depremler bile Rusları durdurmaz. Küçük ve mutevazı, bahçeli Türkmen evlerinin yerini Sovyet görkemini haykıran yapılar alır.

Türkmenlerin doğayla barışık yaşama anlayışlarının ortaya çıkardığı mimariyi küçümseyenlere yine doğa cevap verir. Şehir, kısa tarihi boyunca pek çok kez ciddi depremlere maruz kalır. 1893, 1895 ve 1929 yıllarında yaşanan sarsıntılarda yeni yapılar yıkılırken Türkmen evleri ayakta kalır.

Bu duruma rağmen gurur ve kibir dolu işgalciler şehri büyütmeye devam eder. Deprem, son olarak 1968 yılında hasara sebep olur. Ama bundan yirmi yıl önce, 1948 de yaşanan büyük sarsıntı, şehri tam anlamıyla haritadan siler ve depremlerin en büyüğü olarak tarihe geçer.

Yasaklar İmparatorluğunun sahte ihtişamı zedelenmesin diye, dış dünyaya duyurmadığı dokuz şiddetindeki 1948 depremi, Aşkabat’ı bir anda yerle bir eder. 6 Ekim 1948 gecesi, saatlerin tam biri on iki geçerken durmasına yol açan ve merkezi bu günkü Aşkabat’ın 25 km güney doğusu olan deprem, 130.000 nüfuslu şehirde, sadece 20.000 kişiyi sağ bırakır.

Yaklaşık 600 km² lik bir alanı kapsayan depremde, 160.000 Türkmenistan vatandaşı hayatını kaybeder. Depremden sonra koca şehirde ancak sekiz on bina ayakta kalır.

O günkü yönetime göre küçük bir hadisedir, bu yaşanılanlar. Oysa Türkmen tabiriyle Yer Titremesi olmuştur ve sağ kalanlar kaybettiklerinin ardından ağlayacak dermanı bile bulamamıştır.

Bir Çay İçiminde Türkmenistan s.21